پایگاه اطلاع رسانی قیام

از دهه 40 و با آغاز مهاجرت روستانشینان به شهرها پدیده جدیدی در کشور سر برآورد به نام «حاشیه نشینی». پدیده ای که صدها مشکل و معضل اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و حتی سیاسی را به دنبال خود داشته است. جمعیتی که تعدادشان به 18 میلیون نفر رسیده و سال ها مورد بی توجهی قرار گرفتنه اند، به طوری که محلات آن ها به جزایر دورافتاده ای شباهت دارد که هیچ امیدی به اصلاح امور در آنجا نیست.

خانه ها در دامنه پرشیبی شکل گرفته اند، طوری که می شود که از پشت بامی بالاتر، خانه پایین تر را دید زد؛ برعکس پله های سرامیکی و موزاییکی، این پله های سنگی را نمی شود دوتایکی کرد و بالا و پایین رفت؛ برای رفتن تا انتهای کوچه نفست می گیرد؛ اینجا حاشیه یکی از کلان شهرهای ایران است.
اینکه می گویندحاشیه و حاشیه نشینی شاید به خاطر دور افتادن این محلات از متن شهرها باشد؛ اما همه ماجرای حاشیه نشینی این نیست، حاشیه نشین ها انگار در همه چیز به حاشیه رفته اند؛ این «همه چیز» می تواند مصائب اجتماعی باشد یا معضلات فرهنگی و صدالبته زیرساخت های شهری و عمرانی.
وقتی از پله ها بالا می روی در کوچه پس کوچه های بن بست باید منتظر دیدن هر صحنه ای باشی، از معتادی که اینجا بی هیچ مانعی تزریق می کند تا کارتن خوابی که برای رهایی از دردسرهای پارک خوابی به حاشیه ها پناه برده است تا....
پسربچه ای با تفنگ چوبی کوچه پس کوچه را بالا و پایین می دود؛ گاهی پشت دیواری پنهان می شود و در پس ذهنش به دزدها شلیک می کند؛ خیلی سمت مرد معتادی که در پستوی کوچه نشسته است نمی رود؛ وسط دزد و پلیس بازی با هراس نیم نگاهی به مرد معتاد می اندازد؛ هرچند که دیدنش تازگی ندارد ولی خب به قول مادرش باید حواسش باشد و «دم پر» آن ها نشود.
زن میان سالی با چادری رنگ و رو رفته از پشت در آهنی قراضه ای مدام کوچه و پسربچه را می پاید؛ به گمان مادرش می آید که در مواجهه با نگاه پرسشگرم می گوید که اطمینانی نیست به این کوچه ها؛ باید مدام مراقب باشد و البته جمله اش را با مخاطب قرار دادن من و تغییر فعلش تکرار می کند: اینجا مراقب باش!
کمی بالاتر چند مرد جوان دورهمی گرفته اند، از دور نگاهشان سمت من است، این را از لب خوانی چیزهایی که به هم می گویند می شود فهمید؛ کمی ترس برم داشته است؛ ولی راه حل دیگری نیست و باید از کنارشان عبور کنم؛ هنگام رد شدن چیزهایی را که نمی شنیدم از دور حالا بلندبلند در گوشم تکرار می کنند؛ قدم هایم را بلندتر می کنم و سرعتم را بیشتر؛ باید از این صحنه هرچه سریع تر دور شوم؛ این را ترسی که در دلم افتاده می گوید.
نمی دانم چقدر طول کشید؛ اما سر مسیری رسیده ام که می شود ماشین گرفت؛ تاکسی با تردید کنار پایم می ایستد؛ او هم گویا سعی می کند هنگام مسافرکشی در حاشیه ها مراقب باشد؛ آن قدر هول شده ام که بدون گفتن مسیرم سوار تاکسی می شوم؛ وقتی حرکت می کند می شود نفس راحتی کشید؛ راننده از چهره رنگ پریده ام می فهمد که نباید سؤال کند؛ چنددقیقه ای طول می کشد که با آرامش خاطر مسیرم را به زبان می آورم و در ذهنم می گویم: لطفاً «متن» شهر!

۱۸ میلیون حاشیه نشین در ایران وجود دارد

اما موضوع حاشیه نشینی آنجا جدی تر می شود که سراغ آمارها برویم؛ عباس آخوندی وزیر راه و شهرسازی با یادآوری اینکه حدود ۱۸ میلیون نفر از ۵۵ میلیون نفر جمعیت شهری ایران در حاشیه ها زندگی می کنند، معتقد است که معادل یک سوم شهروندان ایران حاشیه نشین هستند.
این آمار را رئیس انجمن مددکاری اجتماعی ایران هم تأیید کرده و گفته است: مصوبه ای که در سال ۹۳ در هیئت دولت با عنوان سند ملی احیای بهسازی، نوسازی و توانمندسازی محله های ناکارآمد شهری به تصویب رسید موجب شد نگاه جدیدی در راستای احیای سکونتگاه های غیررسمی شکل گیرد.
سید حسن موسوی چلک با اشاره به اینکه دستگاه های مختلفی عضو ستاد شدند، گفت: نیازهای مردم در سکونتگاه ها و حاشیه نشینی غیررسمی نیازمند مشارکت سازمان های غیردولتی است که در این سند جدید نیز به آن ذکرشده به طوری که تا سال ۱۴۰۴ این مناطق باید حد متوسط خدمات را داشته باشند.

رئیس انجمن مددکاری اجتماعی ایران تأکید کرد: بر اساس این مصوبه در ۹۱ شهر کشور که این مناطق شناسایی شد ۹۷۴ محله با ویژگی های محلات ناکارآمد شهری شناسایی شد که به ۴ طبقه بافت های تاریخی، فرسوده، روستاهای حاشیه نشین و سکونتگاه های غیررسمی تقسیم شد که به آن ها مناطق ناکارآمد عنوان می شود.
وی با اشاره به اینکه بر اساس مطالعات انجام شده حدود ۱۸ میلیون نفر ساکن این مناطق هستند گفت: در سکونتگاه های غیررسمی نیز برآورد شده ۱۰ تا ۱۱ میلیون نفر زندگی می کنند که باید برای رفع مشکلات و نیازهای این افراد فکر اساسی شود، به طوری که دیگر نباید نسبت به آن ها بی تفاوت بود و به عنوان یک منطقه غیررسمی آن ها را شناخت و همین موضوع باعث شود خدماتی به آن ها ارائه نشود.
وی گفت: در حال حاضر نیز در دنیا نگاه به یکسان و یکپارچه سازی مناطق انجام می شود و دیگر تقسیم بندی جغرافیایی به عنوان حاشیه شهر و ... وجود ندارد و بر این اساس باید در ایران نیز این گونه رفتار کنیم.

حاشیه نشین ها شهروند درجه ۲ نیستند

چلک اظهار داشت: مناطق حاشیه ای در حال حاضر بخشی از شهرها هستند که حداقل های خدمات عمومی را ندارند و نگاهی که به این بخش می شود باید تقویت شود و این افراد شهروندان درجه دو نیستند.
رئیس انجمن مددکاری اجتماعی ایران گفت: پروژه هایی برای رفع مشکل حاشیه نشینی انجام شده به طوری که سبزوار اولین شهر اجتماعی است که محلات آن مورد تأکید قرارگرفته اند و هدف این است که متوسط داشته های اجتماعی را در این مناطق به کار ببندیم.
به گفته وی، در حال حاضر تاکنون تعاریفی به ناحق از شهروندان حاشیه نشین ارائه شده است که باعث شده آن ها تهدید محسوب شوند و همین موضوع میزان آسیب پذیری این مناطق را بیشتر کرده است. به همین دلیل باید هر چه سریع تر با کمک دستگاه های مختلف اقدامات اساسی و لازم برای رفع مشکلات حاشیه نشینی انجام شود.

چلک گفت: در فرآیند کوتاه مدت باید دستگاه های مرتبط به ظرفیت سازی و شناسایی نیازها در این مناطق اقدام کند و انتظار این است که تمامی دستگاه ها به کمک راه و شهرسازی بیایند و اجرای این سند را مبنای مدیریت هوشمند در محلات ناکارآمد شهری قرار دهیم و درنتیجه امنیت این مناطق نیز بیشتر می شود.
وی گفت: دستگاه هایی مانند بهزیستی، شهرداری، استانداری، میراث فرهنگی و ... عضو این ستاد هستند که تعداد اعضا به ۲۴ عضو می رسد به طوری که امسال نیز چندین پروژه در مناطق مختلف ایران شروع شده تشکل های غیردولتی نیز در این رابطه کمک خواهند کرد.
وی در مورد تخصیص اعتبار از سوی سازمان مدیریت و برنامه ریزی برای رفع مشکلات حاشیه نشینی گفت: با توجه به اینکه رفع آسیب های اجتماعی و مشکلات حاشیه نشینی و محلات ناکارآمد اولویت کشور است در توزیع منابع نیز به دستگاه ها اعتباری اختصاص داده شده که البته نسبت به قبل بیشتر شده است.

حاشیه نشینان قربانی توسعه نامتوازن

مرتضی طلایی نایب رئیس شورای شهر تهران هم در مورد حاشیه نشینی سخنان قابل تأملی دارد، وی در تعریف حاشیه نشینی می گوید: به بیان عامیانه، حاشیه نشینان همان کسانی هستند که در شهر زندگی می کنند ولی نتوانستند از خدمات دیگر شهروندان استفاده کنند. مسائل دیگری نیز قبل از حاشیه نشینی و بعد آن وجود دارد که باید موردبررسی قرار گیرد چراکه حاشیه نشینی از یک سو معلول بوده و از یک سو علت است.
وی با یادآوری اینکه باید یک نگاه دوسویه به بحث حاشیه نشینی و پیامدهای آن شود بیان داشت: حاشیه نشینان قربانی ناکارآمدی توسعه و بی تدبیری دولت ها هستند. محصول پنج برنامه توسعه وضع امروز است، آیا برنامه ششم هم بر همین مبنا تدوین خواهد شد، آیا همان کسانی که نویسنده برنامه های قبلی بودند می خواهند برنامه ششم را بنویسند؟

طلایی با طرح این سؤال که چرا برنامه های توسعه این گونه پیش رفته که شاهد وضع امروز هستیم، افزود: وقتی در تدوین برنامه های توسعه نگاه تک بعدی یا گاهی دوبعدی باشد پیامدهای آن وضع موجود خواهد بود. درواقع حاشیه نشینان قربانیان توسعه اقتصادی نامتوازن هستند.
وی معتقد است که رفع معضل حاشیه نشینی نیازمند پای کار آمدن همه دستگاه ها است، عنوان کرد: بر این باور هستم که آنچه امروز به نام حاشیه نشینی یاد می کنیم و همه زیرمجموعه های آن اعم از فقر، بزهکاری، انواع و اقسام آسیب های اجتماعی که حاشیه نشینی بستر آن است ناشی از توسعه نامتوازن و نابرابر مدل پیشرفت کشور بعد از دوران دفاع مقدس بود.

لزوم تدوین برنامه ای برای رسیدگی به حاشیه نشین ها

ابوالحسن فیروزآبادی قائم مقام وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی ضمن بیان اینکه در زمینه شناخت پدیده فقر در کشور تحقیقات جامعی صورت نگرفته است گفت: موضوع حاشیه نشین ها بسیار نگران کننده است و حتما باید برنامه های دقیقی برای آن تهیه شود.
وی با بیان اینکه در وزارت تعاون کار سنگینی را برای فقرزدایی آغاز کرده ایم گفت: شاخص های خوبی در کشور در این زمینه نداریم. در زمینه شناخت پدیده فقر در کشور تحقیقات جامعی صورت نگرفته است و موضوع حاشیه نشین ها بسیار نگران کننده است که حتما باید برنامه های دقیقی برای آن تهیه شود. خوشبختانه اکنون این دغدغه مورد توجه مسئولان قرار گرفته است.
قائم مقام وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی، با بیان اینکه امسال برای فقرزدایی برنامه جدی داریم گفت: قطع یارانه پردرآمدها، اعطای یارانه هدفمند و ایجاد اشتغال در مناطقی که میزان فقر بالاست از جمله اقدامات و برنامه های ما در این زمینه است.
فیروزآبادی ادامه داد: در خصوص فقر به این جمع بندی رسیدیم که راهکار ریشه کن کردن آن یک راه حل عمومی نیست بلکه باید مورد به مورد راه حل خاص هر منطقه و مورد را در نظر گرفت، به همین دلیل به سمت ایجاد مشاغل خانگی و خرد بر اساس مزیت های منطقه ای حرکت کردیم.
قائم مقام وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی با بیان اینکه بررسی ها انجام شده که در هر منطقه چه مشاغلی به صورت سنتی و تاریخی وجود دارد ادامه داد: در جهت رفع مشکلات پیش روی رونق این مشاغل حرکت می کنیم و تقریبا در بیش از 20 استان امور مطالعاتی در حال انجام است، در 6 استان اقدام شده است و در استان های دیگر نیز تا پایان سال وارد عمل می شویم.
وی افزود: امیدواریم در صورت تخصیص اعتبارات لازم شاهد انجام اقدامات خوبی در این زمینه باشیم. وزارتخانه با سازمان تامین اجتماعی نیز تعاملات خوبی داشته و قرار بر این شده است سازمان در فاز اول 200 میلیارد تومان اعتبار به صورت وجوه اداره شده برای ایجاد مشاغل خرد و خانگی در مناطق فقیرنشین اختصاص دهد که البته کفایت نمی کند و امیدواریم از دستگاه های دیگر نیز کمک برسد.
فیروزآبادی با اشاره به افزایش دقت نقشه های فقر در کشور گفت: در هر زمینه موارد فقر مشخص شده است و در هر استانی یک نوع حاشیه نشینی داریم و بهتر است فعلا اسم استان ها ذکر نشود اما به عنوان مثال در گلستان شاخص سوء تغذیه و معلولیت مطلوب نیست.

لزوم توجه به حاشیه نشینی در برنامه ششم توسعه

جمیع اظهارات مسئولان و صاحب نظران نشان می دهد در رفع معضل حاشیه نشینی به رغم وجود قوانین متعدد و تأکید و توجه در برنامه های مختلف توسعه همچنان قدم های جدی برداشته نشده است؛ آمار رو به رشد حاشیه نشینی خود مؤید این مطلب است.
در برنامه پنجم توسعه دولت مکلف شده بود زیرساخت های عبور از حاشیه نشینی را فراهم کند که ارزیابی فعالیت های صورت گرفته نشان می دهد توفیق جدی حاصل نشده است.

برخی کارشناسان معتقدند که حاشیه نشینی در ایران از دهه ۴۰ به بعد شکل گرفته و در این مدت در همه برنامه های توسعه به این پدیده توجه نشد و تنها برنامه چهارم و پنجم توسعه به این موضوع پرداخته شد و قبل از آن همه دیدگاه ها در مورد این مناطق تخریبی و نه توانمندسازی بود.
بااین حال با توجه به قرارگیری در آستانه تدوین برنامه ششم توسعه به نظر می رسد باید حساسیت ها در زمینهٔ برنامه ریزی به منظور رفع و یا دست کم کاهش این پدیده و معضلات آن انجام شود.
هم اکنون ستادهای توانمندسازی در استان ها و شهرهای مختلف کشور شکل گرفته است که وزارت راه و شهرسازی متولی فعال کردن و پیگیری وظایف این ستادهاست.
از سوی دیگر شهرداری ها و دستگاه های فرهنگی نیز ضمن عضویت در این ستاد وظایف متعدد تعریف شده ای برای رفع معضل حاشیه نشینی دارند که باید هماهنگی بین بخشی بیشتر و جدی تری میان آن ها شکل گیرد.
در این میان شاید بتوان انگشت تقصیر در زمینهٔ عدم توفیق برنامه ها را به سمت مسائلی چون ناکارآمدی مدیریتی و نبود مدیریت یکپارچه در کلان شهرها نشانه گرفت؛ موضوعی که باید برای آن چاره اندیشی جدی شود.
به هر روی به رغم ادعاهای مسئولان در زمینهٔ فعالیت های صورت گرفته در زمینهٔ حاشیه نشینی، پاسخ مردم مناطق حاشیه نشین در مورد خدمات ارائه شده به آن ها یک «نه» بزرگ است، پاسخ منفی که اگر برای مثبت شدن آن تلاشی همه جانبه با همکاری همه دستگاه های مرتبط صورت نگیرد باید منتظر سقوط مناطق حاشیه نشین از لبه پرتگاه بود، سقوطی که فقط موجب آسیب به حاشیه نشین ها نمی شود، بلکه شهر را درگیر خود خواهد کرد.

منابع: مهر/ایسنا