پیشینه تاریخی خوسف به پیش از اسلام می رسد و یکی از کهن ترین شهرهای خراسان جنوبی محسوب شده که در منابع تاریخی از آن با نامهای خسف، خسب، خوسف یاد شده است.
وجود بافت قدیمی با آثار تاریخی از ویژگی های شاخص این شهر محسوب می شود. این بافت به لحاظ موقعیت طبیعی و واقع شدن بر روی هسته مقاوم از زمین لرزه در امان مانده لذا یکی از سالمترین بافتهای تاریخی در منطقه به شمار می رود.
حمدالله مستوفی نخستین کسی است که در سال 740 هجری در کتاب نزهه القلوب نام کنونی خوسف را آورده است و درباره آن چنین می گوید: خوسف شهر کوچکی است و چند موضع توابع دارد و آب آن از رودخانه باشد و دیها را آب از کاریز باشد و در آنجا همه نوع انتفاعی حاصل آید.
بافت قدیمی خوسف نیز که در طول حیات چند صد ساله خود فراز و نشیب های زیادی را طی کرده از این امر مستثنی نبوده و در جریان شکل گیری و رشد خود بسیار از این عوامل متاثر شده است.
بافت قدیم خوسف با مساحتی در حدود 20 هکتار تعداد زیادی بناهای باارزش
تاریخی و فرهنگی را در خود جای داده است. مساجد، آب انبارها، مدرسه، قلعه،
خانه های علوی و مالکی و آرامگاه ابن حسام از جمله این بناهای ارزشمند
هستند.
چرا خوسف؟
در لغت نامه دهخدا نام خوسف (خوس اف و یا خودس اف) ریشه در زبان گرجی
دارد. اینکه خوسف چه زمانی به این نام نامیده شد واقعا معلوم نیست ولی
اساساً این منطقه را گرجی ها و قبل از ظهور اسلام بنیاد نهادند. و بیشتر از
آنچه امروز مورد توجه قرار گرفته از نظر اقتصادی و تجاری مورد توجه تجار و
بازرگانان قرار داشت و از خوسف به عنوان یک کاروان سرای تجاری نام برده می
شد.
آرامگاه ابن حسام خوسفی
آرامگاه ابن حسام خوسفی شاعر برجسته دوره صفوی با فرم هشت ضلعی با گنبدی
شبیه کلاه فرنگی که در اصل نورگیر مقبره محسوب می گردد احداث شده است.
فضای ورودی آرامگاه دارای پله است که در نمای جنوبی ساختمان قرار گرفته و به لحاظ فرم مانند پیش طاقی بوده که سقف آن دارای فرم قوسی شکل به صورت سه بخشی کند است.
در نمای خارجی مقبره در سه طرف نورگیر یا
پنجره کارگذاشته شده که نور فضای داخلی را تامین می کنند و همچنین علاوه
بر پنجره ها طاق نماهایی در نمای خارجی ساختمان موجود است که فرم کلی بنا
از این طاق نماها نشأت می گیرد.
تاریخ در روستا
بافت تاریخی روستای خور مربوط به دوره صفوی نیز متاثر از شرایط اقلیمی و
جغرافیایی محیط خود است. خانه های گلی، پوشش گنبدی، حیاط مرکزی، بادگیرها،
اطاق های دور تا دور حیاط، هشتی ها و دهلیزها، دیوارهای قطور، حوض و باغچه
وسط حیاط به صورت هماهنگ و یکنواخت از ویژگیهای معماری خانه های روستای خور
هستند که مطابق با اقلیم منطقه بوجود آمده است. تراکم خانه ها و کوچه های
پرپیچ و خم و همچنین بادگیرها از شاخصهای عمده روستای خور است.
در بافت خور بناهایی همچون قلعه، آب انبار، مسجد، حسینیه، حمام و خانه های قدیمی وجود دارد که اکثرا متعلق به دوره صفوی است.
مسجد جامع خوسف
مسجدجامع خوسف نیز مربوط به دوره قاجار دارای سردر ورودی بلند با طاق
جناغی و تزئینات رسمی بندی، صحن، شبستان زمستانی به نامهای ملاعلی اکبر و
حاج عبدالخالق، یک شبستان تابستانی و شبستان های مهتابی و خلیلان است.
ورودی بنا و شبستان های مهتابی و خلیلان در دوره های معاصر بازسازی شده اند و در جریان مرمت شبستان مسجد به بقایا و آثاری مربوط به دو دوره مختلف برخورد شد.
در مورد زمان ساخت این بنا در بین اهالی مشهور است که از مساجد مربوط به زمان حیات مبارک امام حسن مجتبی(ع) است ولی در این مسجد شواهدی برای تأیید این ادعا وجود ندارد. بنای موجود در دوره قاجار به فراخور نیاز مرمت و گسترش یافته ولی بر اساس گمانه زنیها زمان بنای اولیه مسجد مربوط به دوره های قبل از آن است.
مدرسه ابن حسام
این بنا از عناصر معماری ایران از قبیل سردر ورودی، دالان حیاط و اتاق ها…
حیاط تشکیل شده است ورودی بنا با طاق کلیل است. نمای حاشیه خیابان مدرسه
قاب بندی آجری و قاب های آجری اطراف پنجره ها می‌‌باشد نمای داخل حیاط نیز
دارای قابها‌ی آجری تاریخ ساخت این بنا بر اساس لوح موجود در سردر بنا
1260 هـ.ق است. این بنا به دستور ملا علی اکبر خوسفی و با هزینه فردی به
نام آقا محمد خان بنا شده است. این بنا در دوران پهلوی دچار تغییراتی شده
است.
بافت تاریخی روستای ماژان یکی از بافتهای بسیار مهم شهر خوسف به شمار می‌رود که تا کنون توانسته است از صدمات ناشی از حوادث طبیعی و عوامل انسانی بدور بماند حفظ ارزش های معماری با استفاده از مصالح بومی و اهمیت آن افزوده است. بافت تاریخی روستای ماژان به دلیل همگونی با طبیعت و آب و هوای منطقه سالیان زیادی پا برجا مانده و هم اکنون نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند
منبع:سایت تکناز
