اعتمادالسلطنه، از رجال دربار دوره‌ی قاجار و روزگار ناصرالدین شاه، در جایی از یکی از کتاب‌هایش به نقل از مسیوفریزر نوشته: «... وقتی که شاه طهماسب شهر را بنا کرد یا به توسیع آن پرداخت، گنبد مطهر را با آجرهای مطلا تذهیب نمود. یک مناره قشنگی ساخت و آن را مذهب داشت و دور مرقد ضریح طلایی نصب کرد.» مورخان با استناد به چنین اخباری در تاریخ، وجود ضریح در عهد شاه طهماسب اول صفوی را قطعی می‌دانند. کلمه‌ی «ضریح» بارها در اتفاقات مربوط به تاریخ مشهد در منابع این دوران تکرار شده و حتی در تالیفات آن دوران آمده که جسد شاه طهماسب را در کنار ضریح مبارک امام رضا (علیه السلام) دفن کرده‌اند. یا جایی دیگر در خبر حمله‌ی سپاه عبدالمومن خان ازبک به مشهد در سال 997 قمری آمده است که «... ازبکیه خونخوار عده‌ی زیادی از مردم بیچاره را در اطراف مقبره کشتند؛ چنان که اطراف ضریح یک ذراع خون ایستاد.» بنابراین شواهد تاریخی، ضریح فعلی پنجمین ضریحی است که روی مرقد امام رضا (علیه السلام) نصب شده است. ضریحی که از چوب و نقره و فولاد به طلا رسیده و داستان شنیدنی و بلندی دارد. (منبع: کتاب «روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه»)
1 اولین ضریح
ضریحی چوبی با تسمه‌های فلزی و با پوشش طلا و نقره. این ضریح در سال 957 قمری یعنی در قرن دهم در دوره‌ی شاه طهماسب صفوی ساخته شده. البته در این تاریخچه اختلاف نظر وجود دارد. بعضی از مورخین، بانی اولین ضریح را نامعلوم دانسته‌اند و نویسنده‌ی کتاب تاریخ آستان قدس رضوی احتمال داده است که اولین ضریح در عهد تیموریان و بعضی احتمال داده‌اند که در روزگار شاه اسماعیل صفوی نصب شده باشد. عده ای هم آن را به شاه عباس اول صفوی نسبت داده‌اند. تا سال 1311 به دلایلی مثل دسترسی نداشتن به کتیبه‌ی ضریح قدیمی، تاریخ نصب و نام بانی آن همیشه مورد اختلاف بوده است. البته درباره‌ی مشخصات ضریح هم اخبار متفاوتی وجود دارد. در بیشتر نقل‌ها، جنس آن را از چوب دانسته‌اند و بعضی نوع چوب اولین ضریح را از شمشاد و بعضی دیگر را از جنس نقره و عده ای هم مثل اعتمادالسلطنه و نویسنده‌ی «منتخب التواریخ» جنس ضریح را از فولاد می‌دانند.
2 دومین ضریح
اعتمادالسلطنه در وصف ضریح دوم نوشته: «ضریح دوم نیز از فولاد است، ولی در هر گوی آن چهار دانه یاقوت و یک دانه زمرد نصب است که دانه‌ها در ورق طلای ضخیمی نصب شده، مثل نگین دان انگشتر و آن را در روی فولاد ضریح نصب کرده‌اند، به طوری که طلا از دور نمایان است. در این ضریح، کتیبه منحصر به دو سطر خط نستعلیق چهار دانگ است که بالای سر ضیح مبارک طلاکوب کرده‌اند به این عبارت: نیازمند رحمت ایزد مستعان و تراب اقدام زوار این آستان ملائک پاسبان (سبط) سلطان نادرشاه شاهرخ شاه الحسین الموسوی الصفوی بهادرخان به وقف و نصب این ضریح و قبه‌های مرصع چهارگوشه ضریح مقدس مبارک موفق گردید. سنه 1160». بر اساس شواهد تاریخی وقف کننده ضریح، شاهرخ فرزند رضاقلی میرزا، فرزند نادرشاه افشار و نوه‌ی شاه سلطان حسین صفوی است. اعتمادالسلطنه به نقل از فورشایر، جهانگرد انگلیسی در نوشته‌هایش آورده که نادرشاه ضریح را دور مرقد مطهر نصب و قندیل‌های زینتی زیادی از فلز ضریح را بالای مرقد آویزان کرد ولی بعدا جواهرات و تزئیناتی که روی دومین ضریح نصب شده بود، در دوره‌ی افشاریه مورد دستبرد قرار گرفت. اعتمادالسلطنه می‌گوید؛ جانشینان نادر پس از قتل او به ضریح تعریض کرده‌اند: «بعد از نادرشاه، مشهد افول کرد، ولی حرم محفوظ بود. نادرمیرزا (فرزند شاهرخ افشار) بعضی از زینت‌های حرم و قسمتی از ضریح مطلای دور مرقد را برداشت و مصرف محاربات خود رساند. پس از آن گوی طلایی را که در بالای مرقد آویخته بود، تصرف نمود و برادرش نصرالله میرزا غارت را تکمیل کرد و طلاهای روضه را سکه زدند که به لشکریان خود دهند.» می‌گویند جمعی از مومنان به سرپرستی شهید ثالث «میرزامحمدمهدی مجتهد» متولی آستانه، طلا و جواهرات را پس می‌گیرند و دوباره ضریح را تزئین می‌کنند. ضریح دوم حدود 73 سال روی مرقد نصب بوده تا اینکه در سال 1233 قمری آن را با سومین ضریح تعویض می‌کنند.
3 سومین ضریح
این ضریح قطعا در دوره‌ی فتحعلی شاه وجود داشته. درباره‌ی مشخصات این ضریح نوشته‌اند که طول آن پنج و عرض آن سه متر بوده و دو متر ارتفاع داشته. جنس آن از فولاد بوده و روی ضریح، شبکه‌های طلا و روی آن شیروانی چوبی، با پوشش طلا بوده است. وسط شیروانی جواهر وجود داشته و دو طرف آن هم دو قبه جواهرنشان. این ضریح هم مثل ضریح قبلی مورد دستبرد قرار گرفت. بعدها هم در سال‌های سلطنت محمدشاه قاجار، پس از آن که محمدحسن خان سالار، پسر آصف الدوله والی خراسان شورش کرد، تمام طلاها و نقره‌های روی ضریح را تصرف و در ضریح را هم جدا کرد!! از قرار معلوم پس از اینکه ناصرالدین شاه بر تخت سلطنت نشسته، ضریح را تعمیر کرده‌اند. ظاهرا این تعمیرات از سال 1286 قمری شروع شد و سلطان مراد میرزا حسام السلطنه در ضریح را با تکه‌های ضخیم طلا پوشاند و در سال 1270 نصب کرد. این ضریح سال‌ها هیچ تغییر اساسی نداشته تا اینکه در سال 1311 قمری، عملیات مرمت ضریح شروع شده است. پس از برداشتن ضریح قدیمی تا سال 1338، یعنی حدود 27 سال فقط دو ضریح روی مرقد مطهر وجود داشته؛ ضریح جواهرنشان در داخل و نزدیک به مرقد مطهر و ضریح فولادی منسوب به عهد فتحعلی شاه، همان ضریحی بوده که زائران زیارت می‌کرده‌اند.
4 چهارمین ضریح
ضریح چهارم، که ضریحی از طلا و نقره بوده، معروف به شیر و شکر است که در سال 1338 شمسی ساخته شده. روی سقف این ضریح این شعر دوبیتی نوشته شده بود: «هاتفی وصف این ضریح بگفت عجرالصائعون عن صفتک/ بهر تاریخ دور مسعنی سفت ما عرفناک حق معرفتک». به حساب ابجد از مجموع حروف مصراع چهارم عدد 1370 به دست می‌آید که تاریخ نصب ضریح (به قمری) است. طبق اسناد موجود، کار نصب این ضریح از صبح چهارشنبه هشتم بهمن ماه 1338 شمسی پس از غبارروبی مرقد مطهر شروع شده و عملیات برداشتن ضریح فولادی و مرمت و تعویض سنگ‌های پای ضریح 17 روز طول کشید. ضریح دوم به وسیله جرثقیل بالا کشیده شد و کف ضریح ترمیم و پس از نصب چهارچوب ضریح جدید، کار نصب روکش‌ها و قاب‌ها و سقف انجام شد. درنهایت ساعت پنج و نیم بعدازظهر چهاردهم شعبان 1379 قمری (شب ولادت حضرت ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، 22 بهمن 1338 شمسی) درِ حرم برای زیارت زائران باز شد. این ضریح شش دهانه در بالای سر و پایین پا، هشت دهانه در پیش رو و پشت سر مبارک حضرت داشت. لبه بالای ضریح در چهار سمت، 44 گلدان طلا و 44 ترنج طلا نصب شده بود و بر بدنه‌ی آن در چهار سمت، 18 ترنج طلا با نوشته صلوات به خط زرین و به قلم احمد زنجانی داشت. قسمت بالای دهانه‌ها تا سقف ضریح مطهر با گل و برگ از جنس طلا، نقره و مینا تزئین شده بود.
5 پنجمین ضریح
ضریح پنجم، همین ضریح فعلی است. روکش‌های نقره ای و طلایی چهارمین ضریح پس از حدود چهل سال کم کم ساییده شد و کم کم استحکام لازم را از دست داد. به خاطر همین بعد از چند سال طرح استاد فرشچیان را انتخاب و ساخت ضریح جدید که اسم آن را ضریح سیمین و زرین گذاشته‌اند، از سال 1372 شروع شد. این ضریح شانزدهم اسفندماه سال 1379 با حضور رهبر معظم انقلاب رونمایی و نصب شد. این ضریح 12 تن وزن دارد و از ویژگی‌های ضخامت پوشش نقره ای و طلایی آن و اتصال روکش‌ها بدون پیچ است. این ضریح چهارده دهانه در اطراف دارد و دو سوره مبارکه «هل اتی» و «یس» به صورت کتیبه دورتادور آن نوشته شده. ضریح جدید یکپارچه است و استفاده از اعداد 5 و 8 و 14 در ساختار آن نشان دهنده‌ی خمسه‌ی شجره‌ی طیبه و رتبه‌ی صاحب ضریح به عنوان هشتمین امام است و 14 هم که به تعداد معصومین دلالت دارد. این ضریح در مجموع در طول 31 سانتی متر و در عرض 42 سانتی متر و در ارتفاع شش سانتی متر نسبت به ضریح قبلی وسیع تر و بزرگ تر است و در سقف و بخش داخلی بدنه‌ی ضریح هم هنر خاتم کاری به کار رفته است.
منبع مقاله :
نشریه‌ی دانستنیها همشهری، شماره‌ی 136
راسخون نویسنده: علی سیف الهی
